Woordenschat en taalbeleving

Mensen die vlot en vloeiend kunnen lezen kunnen al hun aandacht vestigen op de inhoud van een tekst. Daarvoor is het nodig om 95% van de woorden van een tekst te kennen. Het niet kennen van 10% van de woorden maakt het begrijpen van een tekst bijna onmogelijk. Datzelfde geldt voor het goed kunnen volgen en voeren van een gesprek. Taalwetenschapper Kees Vernooy kan daar met passie over vertellen. Hij heeft het over de worsteling van trage lezers die vooral bezig zijn met decoderen en niet komen tot de inhoud. Woordenschatontwikkeling is daarom van essentieel belang, zowel in de breedte als in de diepte. Met aandacht voor betekenis, beeld, expressie en klank.

Op de markt spits ik mijn oren om klanken en woorden op te vangen. Of je nou in de rij staat of niet, Spanjaarden kletsen wat af terwijl ze hun bestelling doen. Soms denk je dat ze ruzie hebben, maar hun taal gaat nu eenmaal gepaard met veel expressie, geluiden en gebaren. Doordat ik van origine een beetje getint ben spreken mensen me vaak in het Spaans aan, of beginnen in rap tempo hun verhaal af te steken. Het liefst ga ik daarin mee door regelmatig ‘si, si‘ te zeggen en de expressie van de ander te spiegelen. Deze interactie leidt soms tot komische situaties. Als het niet te snel gaat, en herkenbare woorden en gebaren voorbij komen, heb ik het gevoel echt te begrijpen waar de ander het over heeft. Jammer genoeg kan ik er niet verbaal op reageren.

Receptieve en productieve taalvaardigheid

Woorden geven uitdrukking aan wat wij zien, horen, denken, voelen, meemaken, en hoe wij daar betekenis aan geven. Het zoals hierboven beschreven (in flarden) kunnen volgen van een gesprek heeft te maken met receptieve taalvaardigheid. Door luisteren en kijken naar woorden en gebaren begrijpen we wat er gezegd wordt. Productieve taalvaardigheid betekent dat je ook in staat bent eigen ideeën en gedachtes op voor een ander begrijpelijke wijze te verwoorden. Het heeft betrekking op spreken en schrijven. Voor het leren van een taal zijn beide vaardigheden van belang. Naar mate receptieve vaardigheden ontwikkelen zullen ook de productieve vaardigheden toenemen.

Context, klank en woordbeeld

De markt was een favoriete plek om woorden te vangen, maar ik kon ze nooit lang onthouden. Daarvoor ging het te snel en zou ik veel meer moeten oefenen, geconcentreerd luisteren en hardop herhalen. En dan niet zomaar losse woorden horen en herhalen, maar woorden geplaatst in een betekenisvolle context. Woorden verwerven gebeurt namelijk het makkelijkst wanneer ze met elkaar een samenhangend geheel vormen. Bijvoorbeeld: boter, melk, meel, eieren, pannenkoeken. Persoonlijk zie ik ook graag bij vreemde woordklanken tegelijkertijd het geschreven woord zodat ik het later makkelijker voor de geest kan halen. Maar ja, de markt is nu eenmaal geen stripverhaal waar tekstwolkjes verschijnen zodra mensen praten!

Overnemen, onverschilligheid en 1,5 miljoen laaggeletterden!

Op school blijken kinderen en jongeren goed te zijn in het overnemen van een tekst, maar iets samenvatten of een kritische reactie schrijven levert al snel problemen op. Dat heeft te maken met het niet, of onvoldoende, begrijpen van wat er staat. Ook onverschilligheid om onbekende woorden te (willen)leren speelt een rol. Wanneer een tekst geen herkenbare beelden oproept gaat de informatie al snel aan iemand voorbij. Als de focus op school te sterk ligt op technisch lezen – wat staat er – en niet verbonden of op zijn minst grenst aan wat hen bezighoudt, haken veel kinderen en jongeren af.
Anderhalf miljoen Nederlanders boven de zestien jaar hebben grote moeite met lezen en schrijven van de Nederlandse taal. Zowel in hun werk als in het dagelijkse leven lopen laaggeletterden tegen heel veel problemen aan. We leven in een beeldcultuur, maar woorden zijn en blijven nodig om onze wensen, gevoelens en behoeftes uit te kunnen drukken naar anderen toe. Thuis, in ons werk, waar dan ook.

Cruciaal voor begrijpend leren lezen zijn:

1. Goede woordenschat en woordbetekenis
2. Vlot en vloeiend kunnen lezen
3. Leren nadenken over teksten en… over de manier waarop je erover nadenkt
4. Verschillende leesstrategieën toepassen:
   • voorspellen, bijvoorbeeld door te kijken naar de plaatjes en de lay-out van een tekst (opsommingstekels, kopjes, alinea’s)
   • visualiseren, een voorstelling maken van de woorden, een filmpje in je hoofd maken van hetgeen je leest
   • voorkennis gebruiken en verbanden leggen tussen wat je al weet en leest
   • vragen bedenken over de tekst die je leest

Onderbouwing, creativiteit, kunstzinnige werkvormen

Om woorden eigen te maken hanteren mensen verschillende strategieën. De meeste methodes zijn gebaseerd op een bepaalde theorie en houden weinig rekening met de eigen manier waarop kinderen naar de wereld kijken en woorden van henzelf maken. Werken met thema’s, aansluiten bij de actualiteit, taalspelletjes, drama, spreken met stemmetjes en met je lijf, zingen, verteltheater en creatief schrijven zijn manieren om aan te haken bij de individuele lees- en taalontwikkeling en deze te optimaliseren.

Bronnen

• Opbrengstgericht taal/lezen nader bekeken, lezing Dr. Kees Vernooy
• Altijd taaltijd, Constantse, Elzer, Mildenberg, uitgeverij Agiel
• Voorbij de kaders – kunst in leren, Van der Hilst, uitgeverij AB3