Kijken en begrijpen, herkennen en herinneren

Door te kijken naar de wereld om je heen en je af te vragen wat er gebeurt en waarom dat zo is leer je dingen begrijpen. In het mijmerende kijken, vergelijken en afvragen maak je de wereld van jezelf. Als kind deed ik niet anders dan kijken met mijn oren, horen met mijn ogen en inleven met mijn lijf. Als ik denk aan een boom hoor ik er automatisch geruis van bladeren bij. In mijn beleving een gelijktijdig proces. Echter, kijkend naar hoe ons geheugen werkt leert dat ophalen van informatie wel degelijk in verschillende stapjes verloopt. In ‘Voorbij de Kaders’ schrijf ik daar uitgebreider over, ik citeer hier enkele passages:

‘ …Het ophalen uit het geheugen wordt vooraf gegaan door een zoekproces. Dit proces is gebaseerd op herkenning of herinnering. Herkenning heeft te maken met een proces van zoeken en vergelijken. …Je ziet bijvoorbeeld een afbeelding van een land en na een poosje herken je de vorm en weet: Engeland. …. Bij herinnering loopt het proces anders. …Herinneringen zijn gevat in persoonlijke scripts en schema´s van gebeurtenissen… Bijvoorbeeld als je naar de bioscoop bent geweest is je aandacht gericht geweest op verschillende dingen en herinner je naast beelden uit de film ook een heleboel andere dingen: een kaartje kopen, in de rij staan voor een kaartje, hoe de zaal eruit zag…Doordat bovengenoemde herinneringen in een script zitten, haalt de ene herinnering de andere op. De context – in dit geval naar de bioscoop gaan – geeft kaders om dingen te onthouden en maakt dat informatie aan andere informatie wordt gekoppeld… Daarom is het zo belangrijk informatie in een betekenisvolle context te plaatsen en krachtige leeromgevingen te creëren…’ uit ‘Voorbij de Kaders’ – hoofdstuk 1, het brein in actie …in vogelvlucht.

.

Visuele denkstrategieën en dieper denken

Persoonlijk kan ik me geen andere manier voorstellen dan beelden zien tijdens het denken en horen én beelden gebruiken om iets inzichtelijk te maken voor mezelf of voor anderen. Informatie vertalen in een beeld, of andersom. Mijn moeder zei altijd: ‘Je zat maar te kijken en te kijken en vervolgens ging je tot in detail vertellen hoe de wereld volgens jou in elkaar zat.’ Tegenwoordig is deze manier van denken door de wetenschap gevangen in het woord ‘visual thinking strategies’ (VTS). In de visuele denkstrategie ga je in interactie met wat je ziet. Kijken en analyseren, denken in de breedte en diepte.

Als choreograaf maakte ik er vanzelfsprekend gebruik van: Met beelden van bewegingen in mijn hoofd ging ik fysiek met de dansers aan de slag. In het fysieke doen ga je ook op je gevoel af, fysiek vertalend van het beeld in je hoofd naar een choreografie. Daarnaast telt natuurlijk de muziek, of de schwung, de kadans in je lijf die je van binnenuit voelt. Als er dan een deel stond ging ik terugkijken en afvragen zegt dit wat ik wil zeggen. Op de academie werkte ik met studenten vaak vanuit een geleide improvisatie opdracht. Aan de hand van een thema, opdracht of bewegingssequentie gingen ze improviseren. Daarna gingen we kijken en analyseren: Wat gebeurt er wanneer, wat vertelt het, waardoor komt dat, hoe ziet het eruit, wat mist het, of voegt het toe, waardoor ontstaat een (andere) sfeer. Kijken, analyseren, aanscherpen en creëren. Ook met kinderen een prima manier om een thema te vangen in dans of theater, of een 8^ste jaars musical naar hun eigen ideeën en interesses te maken.

Taal en creatieve denkstrategieën

In de trainingen aan leerkrachten, maar ook in het werken met kinderen en jongeren, werken we met beelden. Om te komen op ideeën, processen inzichtelijk te maken, of waarlangs ik een bepaalde didactiek uitleg. In dat laatste geval loopt de leercyclus van concreet naar visueel naar abstract.

In het praten over beelden leer je niet alleen je gedachtes te structureren en te redeneren maar ook dat anderen die naar hetzelfde beeld kijken misschien iets anders erin zien. Anderen gebruiken andere woorden, hebben andere referentiekaders en samen kom je in gesprek. Naast het feit dat je daarin andere kennis opdoet, leert het je open te staan voor andere meningen en andere mensen. Kijken, analyseren en praten over beelden helpt kinderen bovendien hun taalvaardigheid en woordenschat uit te breiden en het maakt hen vrijer in het denken. Ze vangen woorden voor wat hun ogen zien!

Soms werk ik samen op met een leerkracht om al doende helder te maken hoe lesstof vanuit een meer onderzoekende kant vorm kan krijgen. Toegespitst op hoe je zo’n proces stap voor stap kunt sturen, welke didactiek je wel (of juist niet!) toepast en hoe je kinderen kunt bevragen naar hun ervaringen. Voor leerkrachten kan het in het begin spannend zijn omdat ze niet weten wat er gaat gebeuren, hoe de klas gaat reageren. Of kinderen wel serieus aan de gang gaan en iets leren. We deden een project over licht en schaduw in de bovenbouw van een basisschool. De manier waarop de activiteiten waren opgebouwd was zodanig dat er telkens duidelijke kaders waren waarbinnen kinderen in groepjes konden exploreren. We werkten in een volledig verduisterde ruimte. Direct na afloop ging de klas over hun ervaringen in gesprek, één van de kinderen vertelt:

‘…Ik had eerst ook het idee dat alles verandert. We hadden hele grote lantaarns en schenen van verschillende kanten op een object. Dat geeft een heel ander beeld. Als je het eerst van de ene kant belicht en daarna van een hele andere kant zie je soms echt iets heel anders. Je ziet dus een schaduw van een ding en dat ding ziet er zelf anders uit. Dus wat er verandert is hoe je ertegen aan kijkt. Als je zelf ergens anders staat zie je ook iets anders. We deden dat heel vaak en toen vroeg ze (.. Alexandra) of we nog eens naar dat object wilden kijken en alleen daar naar. En ik bedacht me dat dat niet was veranderd maar wel wat we met die schaduwen zelf maakten en ook wat we daarover dachten en dat dat soms wel en soms helemaal niet klopt. Ik vond dat een rare gedachte en toen gingen we het daarover hebben, dat niet alles is wat je denkt dat het is. En dat iedereen dus wat anders ziet en dat vond ik eerst ook een rare gedachte, maar het is wel zo. Ik vond het ermee bezig zijn heel vet en ook een beetje gek en erover denken eigenlijk ook omdat je telkens verder gaat in erover denken. De effecten die we zelf maakten waren ook vet…’

Visual thinking strategies (VTS) en begrijpend lezen

Cognitief psycholoog Abegail Housen heeft de term visual thinking strategies (VTS) bedacht en een speciaal VTS programma in het kader van museum educatie opgezet. In eerste instantie ging dit om esthetisch begrip te ontwikkelen bij mensen die niet gewend zijn naar kunst te kijken. Door vragen van de rondleider wordt een open gesprek over de kunst op gang gebracht. VTS wordt inmiddels op veel basisscholen in Amerika toegepast. Gebleken is dat kinderen de geleerde denkstrategie, in kritisch en analytisch denken, ook toepassen in andere vakken op school. Zij presteerden door VTS bijvoorbeeld beter op testen voor begrijpend lezen en schrijven.

André Huisman, beeldend kunstdocent en deelnemer aan het Pier K kunst in leren traject, verbindt voor scholen zijn werk vanuit een opgegeven thema aan de taalvakken. Vanuit verbeelding werkt hij samen met leerlingen toe naar expressieve teksten over het thema. Andersom vertrekt hij vanuit woorden en laat leerlingen door de eigen associaties komen op eigen beelden. Vervolgens bespreken ze elkaars beelden en teksten.

‘Ik maak als kunstenaar foto’s, tekeningen en schilderijen van de zee. In de klas lees ik met de leerlingen mijn foto’s en schilderijen. We luisteren naar het geluid van de zee. Zo komen wij letterlijk tot een zee van woorden………!’

Ver-talen: zoeken – schrijven – schrappen – opnieuw…

Dit soort kennis uit (eigen) ervaring verbind ik met kennis over onderwijs en leren, ook vanuit de wetenschap. Ik kies er bewust voor om daar geen moeilijke theoretische verhandelingen over te houden. Zoek, schrijf, schrap en zoek opnieuw naar woorden, voorbeelden en beelden om zo complexe theorie te vertalen naar praktische begrijpelijke verhalen. Inspiratie voor op de werkvloer.

Volgende keer gaan we het hebben over oppervlakkig en diepgaand leren en de rol van KinL, kunst in leren!

Gerelateerde artikelen:

• Leerstrategie worstelende woorddetective
• Laarkracht als creator, ook in de taalles
• KinL … roering in het veld
• Werken met licht en schaduw, ervaringen van kinderen

Bronnen:

• ‘Voorbij de Kaders’, A. van der Hilst, uitgeverij AB3
• VTS, Visual Thinking Strategies, Abegail Housen